Fey ti chi zoy wünel kuyfike Mapunche anülzugun fey ta konümgepayafuy:

1475	Pu Inka günel mapu ñi amultuwün akufel Mawle lewfü mew, fey ti Inka Yupanki piel, fey pu Mapunche ñi famentuetew egün.
1492	Cristóbal Colon ñi akun nopa lafken mew.
1536	Diego de Almagro akuy Chiji Mapu mew.
1546	Pedro de Valdivia fey fewlagey ñi weychan pu Mapunche egün, fey wewgey Külükura mapu Majokete Toki mew.
1553	Tukapel weychan: Lefxaru ñi wewün fey ti Pedro de Valdivia wünekon günenielu ñi lagümgen.
1557	Lefxaru ñi lagümgen Francisco de Villagra ñi femetew.
1557	Lagunillas weychan: Alfarinu egu Ligkoyam ta wünekonküleygu Mendoza alkaw wenxu mew.
1557	Kajfülikan toki nentugey fey yey 12.000 mapunche Mijarüpüwe weychan mew fey tüfa mew ta wewgey ta pu Mapunche, lagümgey ta Alfarinu.
1558	Kañete kaxütun weychan, Kajfülikan fey lagümgey.
1598	Epu az wüxampüramgen ta weychan Pelanxaru ñi wünelen mew.
1641	Küjem Koyaqtun: España fey feyelfi chi Wajmapu güneluwün.
1825	Xapiwe Koyaqtun: Raqko xokiñ mapu ñi azüwün (Fiw Fiw lewfü egu Xolxen lewfü ñi puwün)
1866-1920	Malokontugepan pu Mapunche ka lofchelgen ta mapu.
1883	Pu Chile weyche fey günepafiel ta Wajmapu.
1924-1994	Wüzamkagen ta Títulos de Merced
1980-1990	Pu Kigken che ñi wewün fey ta montulgeal ta Peweñ.
1994-2018	Az mapu piel chi zugu egu fey lofche xawüluwün ñi wepümgen.
2009	Feyelgen chi 169 kiñewün zugu fij kake waj mapu che ñi wepümel (zewma epe mari xipantuley)

El ser Humano Mapuche

Mapunzugun mew, rulpagey wigka kewüh mew fey ta “gente” pigey mapu kay fey “tierra” pigey. Fey mew fey, pu Mapunche fey anülelu ta mapu mew chi che. Welu che Mapun kimün mew mufü ekun zugu ta niey, azkonküley ta mufü zugu, chumyawal ta che pu che mew, az mapu mew ka feyti chi püjü zugu mew. Mapu kay fey ta re mülepenoyümgey, kom fij müleyewmelu, mogewe pipem, lawen, ko, wajpan xipantu antü, puh, antü, az mapu: wenu mapu, münche mapu küf, neyen, ko, antü, waglen, kom fey ta wüxintunieal. Kiñekentu mapun ekun zugu.

Genogünefal: Rumel ta pu Mapunche ayükey ta ñi kishu günewal, fey mew tunten mew ta kaxütuyefi ta kontupafetew, pu weychafe wigka, pa patiru küf fij günenkan rakizuam, femechi ta petu wenuntuniey ta ñi mapun mogen ta fantepu, pu wekeche ka petu wüxampüramtuy ñi elelürputuafiel küpalechi pu wekeche. Pu Mapunche kuyfigen mew ñi kuñiwtuken ka zapiken ta ñi mapu chew ta ñi mülemum. Fey ta chi weychan zugu mew ta afkentu kontegepafuy fey ti zoy füxa weychagepan ta pu Inka gefuygün fey tüfa egünta akufuy ta Mawle lewfü püle, fey ta ñi afkentu weychan ta pu Mapunche egünfey wiñopaygün. Fey, 1550 gechi xipantu mew, wefi chi pu Españoles wüxampan ta kontumapupan, fey ta weychapaygün Fiw Fiw bewfü püle, fenxenchi weychan jemay, kom tüfa ta, “Raqko weychan” pigetuy ta fantepu mew (1550-1656), femechi España fey elmapuygu 1641 xipantu mew, kishu ñi az mapu zugu mew ta müley. Inagechi fey tüfachi Chile pigechi Estado ñi zugu fey malokontu muntupay ta mapu 1883 xipantu mew, “Pacificación de la Araucanía” pipaygün, rumel ta rumekapafigün ta Mapunche, muntual ta mapu welual ta ñi rakizuam. Zoy fantepu inagechi mew ta mületuy ta wepümtulumekekalu ta mapun mogen zugu, newenyetulu ñi mapun mojfüñ. Fantepu kimentugeay ta petu igkañpelu ta ñi mapu ta che, apümkamapupalu, argkümpalu ta ko, wejinpalu ta mapu, welu petu müley ta kaxütulu ta tüfachi zugu, fey ti pu Kigken che Logkümay mapu ta müleyelu, noytulu ta zugu ta ñi apümgenual ta peweñ, zoy küla mari xipantugetun mew, fey ta kom ta petu kaxügefulu ka mapu ta ñi yegeam.

Kiñewün zugu egu ta wajkintulengen: Pu Mapunche rumel ayipelu ñi jowael ta che ñi kimael ta che, fey mew petu ta müley ta xafkintun, rukan, Palin, ülkantun, Gijatun kay fey chi Kejuwün, müleken kom nüwkülen kake pu che kake mapu mew. Pu Mapuche ayükey ñi kimüñmageal ta ñi zugu, ñi mogen, yamüwün pin mew che xokiwün kimün mew fey ñi kimael kakerume mogen. Fey tüfa “Kiñew Mapunche Wüxangeleam” fey rumel ayüniey ñi jowael ta fij wüxan ayilu ñi kimael ka ñi küme rupapayael tüfa chi mapu mew ka mapun mogen mew. Faw ta ügümüwküleayiñ.

Wegeltungen: Fey tüfa mew ta wentufaliy ta Lefxaru, feyti wünen konagelu ta pu Mapunche mew, fey lefyefel ta pu wigka mew nentuñmafi ñi günen pu weychafe kona, ka ta günen mogen, femechi yefi tüfachi günen kishu ta pu che mew, fey ta pu Español ta wüxamelputufi. Fawgey ñi nüñmafiel ta kawej ta pu wigka fey ñi ñomümfiel. Fantepu pu Mapunche petu ta inaniey Lefxaru ñi inael chi günen, chijkatulen ta Universidad mew, kakerume pañil günel ta ñi inaniefiel, fey ti wajontu kakemapugen küzawyemogewe zugu. Feygekan ta pu zomo ñi wenuntunien ta tüfa chi mogewe kimün zugu rukache mew. Kuyfi mew pu zomo ta kimelpelu fij mapun mogen zugu pu püchike che mew, fey tüfa chi zugu ta kiñewüngepelu ta rukache mew. Fachi antü amuley ta tüfa chi zugu, mufü zugu ta newen xekalgey, xürümpufilu ta pu wenxu kiñeke mew ta rumerpulu, ka fey ñi wefün ta kümefelen zugu ta pu zomo ñi küzaw, fey tac hi wüxangen zugu mügel mew. Kom tüfa chi wenul xakal zugu ta fantepulniegen mew ta kuyfi mapun mogen zugu fey kümefelen kimün ta ñi yeniegepuam kiñen antü.

Mapunche ñi mapuwüngen

Mapunche kimentufi ñi aznorüwkülen ta mapu ñi newen, fey ta müleyelu fijem chemkün mew wej püjü kimün mew. Femechi ta mapuche re zapipenolu ta ixo fij mogen zugu, ekukey ñi mülen püjü (gen), aznielu ta fija az mapu, kom ta yampeel. Tüfa chi zugu mew, rakizuam mew ta wichuly ta kake kimün, kake mogen mew ta pu Mapunche, kake mapu mew ta che ta elgey ñi aznieal ta mapu, mapunche mew felelay tüfa chi zugu, tüfa mew che ta nüwküley ta mapu mew, fij mogen mew ta müley ta mapu mew. Femechi ta mapun rakizuam mew kom fij mogen ta kiñewküley.

Fapüle piwayiñ ta mün konpayael Waj mapu mew, afmatufal mapu, mi peal püjeketu mew, wigkul, mawizantu, lewfü, lafken, zeqüñ rumel ta mogelelu, kiñeke ta umawkülelu, kuju mapu, xayenko, menoko, wüfko, püxantu, jiwiñ. Fapüle pin küme antü, yochi küme jakon antü, fey ta ñi küme jizmewpayael ta wüxan fij xekan xipantu mew. Pirentu mapu peafuyiñ ta mawizantu, pire/ñapüz pukemgen mew, güneykantuam ta tüfey kam xekaxekatugeal ta Mawju, wej lafken mapu mew kimentugeal fey chi mogen. Welu müley ekunkechi kontugeal jemay inchiñ am ta kiñewkülelu ta mapu mew.

 

Püjü zugu Mapunche mew

Pu kuyfike mapunche fij puliwen ta gejipukey, kom ta zuguñpewkey ta mapu mew wenu mapu mew ta ñi eluniegen ta mogen. Ka femechi müley mufüche xawün, gijatun piel jemay chew ta mañumtuken ta che kom fij mogen mew, kom chum felen ta mogen, mapu, kujiñ kom fey. Mapun kimün kom fij chemkün ta nüwküley ta fij wenu mapu günewün mew. Femechi mapun rakizuam pewma mew ta akuykey ta kimün, kimuwkey ta che, femechi aznierpukey ñi mogen ta che. Mapun kimün mew ta puliwen nntugekey ta pewma, fantepu petu feley tüfa chi zugu.

Müley kiñe che chew ñi nüwkülen püjü zugu Machi pigey, fey tüfa ta nüwküley fij newen mew ka wepümtuniey mapun lawentuwün zugu. Machi ta ka konkey ta gijatun zugu mew, ka femechi xemolpelu ta kuxan, fij lawen kimün mew. Fantepu mew fij mapu Wajmapu püle petu ta anümyegetuy-tukukakegetuy ta fij lawen, kuyfikecheyem ta ñi tukupeel fijem mew.

Mapun kimün mew kom fijem niey ta newen gengelelu, femechi pekan faman pilayafuy ta che chem küzaw rume ta nentuale. Re kontugekelay ta mapu müley ñi zuguñpewal ta che mülechi gen mew.