Fey ti fij kakerumen mapu ta müleyelu ta Wajmapu mew, pefalgey fij kakerumen zugu müleyelu ta mapu mew. Kiñekegey ta iyaeltun zugu mew, lafken mapu iyael, lafken mew ta nentupelu ta fij mogewe, pu Wenteche fij gan mew nentupelu ñi iyael pu Peweñche kay güjiw mew nentupelu ta mogewe.
Fijgen chi wüxangeleam zugu nüwküley ta kishugen chi mapu mew, müley az mapu ka az kishuke az mogen. Kom ta püjeketuley ka matu puwüngey. Fey ti chi wüneñpüramniel chi waria Temuko pigelu, puwal ta lafken mu ta 1,5 hora gekay müten; ka femechi fey ti chi zoy püjetulechi zeqüñ ka fentenmuy. Afmatungey chi mapu, kom xapümtuniey fij ñajituluwün zugu. Püjeketu ayiñyeafuy ta fijem ta che. Küpalmi ta Wajmapu mew, chew kom kake kishu xokitun mapu, peaymi ta xokitun mogen chem az ka yimüm rakizuam ñi nien. Fantepu pu Mapunche kiñewküley ta mufü xawün zugu mew, ka kiñeke kishu küzawküley, fey ta ñi wülael fijem ta ñi pegepual, fey ñi pepual fij wüxan ta puwlu chi mapu mew, fey ti chi xokiñke mapu mew müley ta fij kolotun, fij üyumyen, kimün kuyfike zugu güxam, eluniegerpan ta pu wekeche. Wajpan küxal mewta elkünorpun ñi pu fütake che, epew, gülam, fantepu petu ta wiñotumekegetulu.
Lafken mew ta nüwkülemey (Pacifico piel) müley chi Budi Lafken (kiñegelu chi koxüko faw chi nopa lafken mapu mew). Fey ñi ruka fey ta lafkenche rukagey, nienmew kishu ñi az, küna ta niey, fey ta küxalwe ta ñi ragiñkonküleken, chew ñi xawüken ta kiñe rukachewen ka pu wüxan.
Lafken mapu iyael fey ta nüwmey ta lafken ta wülel chi fijem mew, kakerumen chajwa, peju, kom fijem mugu, ka fey ti chi fij fün müleyelu üyechi mapu mew, fey ta ñi zoy ajageam chi iyael. Kiñeketu ta pefalyeel chi iyael ta müley ta poñü fij mapu püle ta puwlu ta tüfa chi fün.
Lafken mapu mew fijem güneluwün ñajituam ta müley, wampo mew ta azkintumeam, Budi lafken mew ñi azkintumeal ta fij wapi ta che, palin palikantun, kareta mew nentugeal ta che ka feyti chi kuyfike chemkün wejin ñi pemeam. Ka müley chi zoy fantepulken chi wampo, chew ñi pemegeken ta kakerumen lafken üñüm, fey ta ñi nentumeam ta fij azentun ta che. Feyti chi zoy kiñengechi üñüm piwganshu pigelu. Ñajitun xekan ka müley fij ñümñüm rüpü mew, ka inaltu lafken mew. Kom tüfa chi zugu güxam mew ta inakoküley, piam mew, ka feyti chi füxa nüyün rupalu 1960 xipantu mew.
Ka femechi peafuymi ta lafken mew fij mapu küzaw, mapun takun, ka fey chi fij pünepeel fijke antü zuamgen mew. Gürekan ta müley, zewmay ta makuñ, fij füw ta pegengey, ka femechi müley ta pilwa (kay mew ta zewmagelu) püchike jepü, külko, chüni ta zewmagey ka müley chi wizün küzaw.
Pu wenteche ñi mogen anüley ta ixo fij mogen mapu mew, fantepu ta Araucanía pigetuy, gulu mapu pin fel, puel püle müley ta pewenche lafken püle kay müley ta pu lafkenche.
Ñi az ruka ta wenteche mapugey, fijem ta müleyelu ta mapu mew ta tukugey jemay, wej müley ta küna ruka nentuel tüfa az mapu mew, majiñ mew, fey mew ñi xipaken tüfa chi küna, fantepu ta newe gewelay arkün mew ta ko.
Pu wenteche iyael zugu nüwküley ta fij gan mew jemay, fey ta kimgey ta kachija, ka fij tukukan, ajfish, zegüj, chicharo, shawe ka ixo fij gan. Tüfa chi gan mew, ta zewmagekey ta muzay, kako, mürke, mülxün ka tükün ñi konken fij korün mew, ka inakonkey ta kankan ilo mew, shümita ka fijem iyael. Fey ti fün mew kay, pu Mapunche ñi gümituken müley ta make, fobo, michay, mura, muketa ka müley ta chanzü. Püke jemay, akutun mew ta mawüh antü, xipa pukem mew kay fey ta müley ta ziweñ, chanzü, fey ñi zewmageken ta iyael ta ñi zoy kake üjumael ta iyael. Welu may, kake xokiñ mapu mew xürümgele, pu wenteche ñi iyael ta zoy nüwmey fij gan mew ka femechi müley ta mishki.
Wenteche mapu mew müley ta fij ñajitupem zugu, mapu mew ta nüwkülelu, kawejtuyawün, palikantun, kareta mew miyawün, kam karetela mew miyawün. Mawiza mew ta müleyey ta gürü, kanin, koneku, mara, zijo, ka awka sañwe. Kom ta tüfey nüwkülemey ta kuyfike güxam mew, piam mew.
Ka femechi pegeafuy ta wenteche mapu mew, mapu küzaw takun ta tüfey, fij pünepeel ta fij antü, nentuel ta xipayelu ta mapu. Fey ti chi takun mew ta müley ta kalufisha, mapun afülkan, zomo xariwe, ka femechi müley ti wizün küzaw, mamüj küzaw ka fey ti chi rüxan küzaw chew ñi nentugen ta xapel akucha, chaway ka xarilogko.
Pu Pewenche ta müley ta pirentu mapu mew, fantepu Araucanía region pituel.
Pewenche iyael pigey, nüwmey ta güjiw mew, peweñ mew ta xipay ta tüfey, ekun aliwen ta tüfey. Güjiw mew ta nentugekey ta kukush, mürke, kochültu, mushay, ka fijem. Pu Mapunche pewenche mew peweñ ta ekun aliwengey, fey ta montul-lu ta che weychan mew ta lefmawlu, ka lawengekey jemay. Ñi kishu nien mew ta az mapu rupal xipantun mew zoy ta petu newenküley ta tüfa chi az mapu.
Fij ñajitun müley ta pewen mapu mew, fij xekatun ta müley ñümñüm rüpü mew, inaltu lafken ka mawizantu mew, Jawiñ mawiza wigkul ñajitual, kimlu chi che egün ta aznieaetew ta müley, wampotun, ka fantepu ta ñi mülen ka fey, Rikalma lafken mew. Kawejtun, ka fij günewün jemay ka fey.
Ka müley ta ruka chew ñi umakonam ta che, walüg mew kay fey ta wekun rukawafuy ta che zoy wenu wigkul mew, püjekontuafiel ta mañke, chew ñi nentugeken ta fij güxamtun, pu pewenche rukache ñi küpalnien. Ka femechi müley mufü xokiñ ruka ñi umañnaqpuam ta che, kakerumen az nieyey jemay, pu pewenche rukache ñi az günenien ta tüfa, ka fey ñi tukugen ta müñetuwe ka ñajitupem wejin.
Pewenche mapu ta rüf ta pemeael chi mapugey, fij rupan xipantu mew (chumgen rume) kom wichuke niey ta ñi az mapu fij xipantu mew, ñapüz ta pegeal pukem mew, ka aylin lafken ñi pemegeal ta pewü mew walüg mew kay fey ta ayilu ta ko ñi amuñmual.
